صنایع دستی افغانستان و اهمیت آن در اقتصاد

نویسنده: هدایت الله واحدی      

مقدمه

اکنون صنایع دستی در جهان به ویژه در کشور های رو به توسعه منجمله افغانستان موقف خاص و از اهمیت بسزای برخوردار بوده و نقش مهمی در اقتصاد ملی این کشور ها بازی می کند. در محدوده های جغرافیایی پیش رفته جهان با وجود که صنایع ماشینی به آخرین مدارج ترقی خود رسیده با آن هم تعدادی زیادی از صنایع دستی در آنجا ها وجود دارد، که تعدادی کثیری در این سکتور مصروف فعالیت های تولیدی بوده و از این رهگذر امرار معیشت می نمایند و تولیدات شان حایز شهرت و اهمیتی خاصی در داخل و خارج از مرزهای آن کشور ها می باشد. صنایع دستی یکی از جملۀ مهم ترین صنعتی است، که می تواند در رشد و انکشاف اقتصادی افغانستان نقش مهم و اساسی را ایفا کند، صنایع دستی از یک سو به مسئله اقتصادی می پردازد و از جانب دیگر نقش این صنعت از لحاظ فرهنگی نیز خیلی برجسته و مهم است. کشور ما با داشتن هنرهای برخاسته از بطن و متن جامعه در صنعت دستی می تواند، نقش فرهنگی اش را با صادر کردن آن به سایر مردم دنیا به نمایش بگذارد، که این امر خود می تواند، نقش کلیدی در اقتصاد کشور ما بازی کند. از اینرو در نوشته حاضر پیرامون تاریخچه، اهمیت صنایع دستی در جوامع به ویژه افغانستان و حمایت امارت اسلامی از این سکتور نکاتی را غرض تسکین حس کنجکاوی علاقمندان به رشته تحریر در آورده ام.

تاریخچه

صنایع دستی افغانستان دارای اهمیت ویژه ای است، از آنجایی که هنر بخشی از فرهنگ و هویت یک کشور را نشان می دهد. اگر ما بخواهیم یک کشور را به خوبی بشناسیم، باید هنر آن را مطالعه کنیم. هر کشور و فرهنگی، صنایع دستی مختص به خود را دارد. ساخت و فروش صنایع دستی افغانستان روش خوبی برای کمک کردن به اقتصاد کشور و معرفی فرهنگ آن به ملت های دیگر است. چنانچه افغانستان در دوره های مختلف از تاریخ خویش با داشتن صنایع دستی که برخاسته از متن و بطن جامعه بوده شهرت بسزای داشته طور مثال؛ در زمان تیموریان مدارس مشهور و بزرگی در ارتبط به معماری، کشاورزی و نقاشی وجود داشت. دوره سلطان محمود غزنوی اوج پیشرفت صنایع در این محدوده جغرافیایی بود که افغانستان به عنوان مرکز علم و صنعت شناخته می شد. که در این دوره معماری کاشی، منسوجات، زرگری و حجاری از شهرت خوبی برخوردار بود علاوه بر این در زمان سلطنت غزنویان شمشیر و خنجر در صنعت اسلحه سازی بسیار معروف بود. دو بنای معروف مسجد جامع هرات و منارجام در همین دوره ساخته شده است. در دوره تیموریان، روضه حضرت علی (رض) در مزار شریف اعمار گردید. کانال کشی و باغداری از صنایعی دیگری است که در دوره های پادشاهان دیگر رونق داشته است. در قرن هجدهم با وجود برخی جنگ ها، صنایع دستی افغانستان در حیطۀ کرم ابریشم و منسوجات ابریشمی نیز توسعه یافته است. در سال های اخیر قرن نزدهم، کارخانه ای ساخته شد که صنایع در افغانستان رونق پیدا کرد. در این فابریکه به صورت مداوم به تولید اشیایی از جمله اسلحه، سکه، بوت، انواع پارچه ها تولید می شد. توجه جدی به صنایع دستی در کنار صنایع ماشینی در اوایل قرن بیستم صورت گرفت. دولت در این زمان توجه زیادی به صنایع دستی مثل صنایع نساجی، گلیم بافی، قالین بافی و شال بافی نمود. حمایت دولت تا حدی پیش رفت که دولت محصولات خارجی را منع کرد و صنایع دستی در افغانستان توسعه‌ای خوبی پیدا کرد. کارخانه های زیادی در شهر های مختلف افغانستان به وجود آمد. از جمله در کابل و جبل سراج فابریکه نساجی رونق پیدا کرد. به همین قسم در هر برهه از تاریخ کشور صنایع دستی رونق و شهرت خاصی در کشور عزیز ما داشته است.

صنایع دستی چیست؟

صنعت دستی عبارت از تشبثات افرادی است که تابع مهارت و کفایت مشخص تصدی در استعمال وسایل تولید و ابزار کار می باشند و یا به عبارۀ دیگر صنعت دستی عبارت از آن رشتۀ از اقتصاد است که در آن تولید اجناس و خدمات توسط یک نفر فنی و ماهر که مهارت و لیاقت خاص در استعمال وسایل تولید دارد، اداره می گردد.

محصولات صنایع دستی افغانستان

انواع لباس افغانی دوزندگی، بافندگی، نساجی، معماری، نقاشی، کندن کاری، حکاکی، نجاری، فلزکاری، سرامیک سازی، گنبدسازی، شیشه سازی، بوت دوزی، فلز کاری، عطاری، ادویه سازی، کلاه افغانی می باشد. صنایع دستی افغانستانی نزد دانشمندان در سه حوزه مطالعه می شود. این حوزه ها عبارتند از صنعت باستان، قرون وسطی (دوره پس از اسلام) و صنایع معاصر می باشد. بدون شک صنایع دستی بعد از سکتور زراعت نقش عمده و کلیدی را در اقتصاد کشور ما بازی می کند. اگر چه صنایع دستی گوناگون در کشور ما وجود داشته و دارد که تعداد آنها بیشتر از۱۲۰ صنعت میرسد، اما از آن جمله که مهم ترین آنها مورد پسند و علاقه مندی سایر ممالک نیز می باشد عبارتند از: صنایع ابریشم، نمد، سطرنجی، گیلم بافی، پوست قره قل، صنعت نجاری و ساختن اشیاء چوبی و صنعت قالین، می باشد. صنایع دستی اکثراً در ممالک رو به انکشاف بیشتر دیده می شود، که بالای اقتصاد آن ها به دلیل سرمایه گذاری های کوچک که این صنعت بکار دارد، می تواند نقش بارزی را ایفا کند.

اهمیت صنایع دستی

صنایع دستی جايگاه و نقشی خاصی در ميراث فرهنگی هر ملتی دارد. تنوع آثار صنایع دستی، گذشته از آن که ذوق، تفکر و خلاقيت يک ملت را نشان می دهد، نسبت به موقعيت جغرافيايی هر منطقه نيز متفاوت است. فواید صنایع دستی و اهمیت آن در اقتصاد جوامع، بر هیچکس پوشیده نیست و تأثیر عمیقی بر اقتصاد، اشتغالزایی، صادرات، سیاحت و فرهنگ هر کشور دارد.

صنایع دستی بالای بیلانس تادیات و انکشاف اقتصادی تأثیرگذار بوده و بیلانس تادیات را می توان یک جدول احصایوی شناخت که در آن تمام معاملات که بین واحد های اقتصادی داخلی و واحد های خارجی در یک دوره معین معمولا یک سال صورت می گیرد درج می گردد. بیلانس تادیات باید در حال تعادل باشد یعنی سمت دبت و کردیت آن مساوی باشد. بیلانس تجارت جز عمدۀ از بیلانس تادیات است که صادرات و واردات را نشان میدهد. بهترین راه بدست آوردن اسعار خارجی صادرات می باشد و در صادرات اقلام مختلفه شامل است و از آن جمله صنایع دستی نیز در آن سهیم می باشد. در کشور عزیز ما افغانستان یک قسمت صادرات وطن ما را صادرات صنایع مختلف دستی تشکیل میدهد و از این مدرک مبلغ زیاد اسعار وارد کشور می گردد، که این خود نشاندهنده اهمیت بارز صنایع دستی می باشد . هر عاملی که به افزایش عاید سرانه کشور های در حال توسعه کمک کند، در خور اهمیت است و صنایع دستی به علت داشتن مزایایی مانند افزایش سطح اشتغال و تأثیر فوق‌العادۀ آن در عدم احتیاج به آموزش فنی و سریع (ساده بودن) این بخش نظر به هر فعالیت اقتصادی دیگر زمینه را برای توسعه و پیشرفت مساعد می سازد. به خصوص در مناطق روستایی صنایع دستی می تواند به عنوان دومین منبع عاید و در برخی از مناطق کشور به عنوان مهمترین عامل کار و عاید به حساب آید، در کشور ما نیروی جوان کار کن موجود بوده و در بخش های گوناگون اقتصادی فعالیت می نمایند، که یک سکتور آن را صنایع دستی تشکیل میدهد، که شماری زیادی نیروی کار در این عرصه فعالیت می کنند و در سکتور صنایع دستی تعداد زیادی استخدام می شوند و علت آن این است که خود این سکتور یک عرصه کاربر است و سرمایه به تناسب آن کمتر به کار میرود .اگر چه احصایه های مؤثق در دست نیست که به چه مقدار قوه کار در صنایع دستی مصروف فعالیت و تولید اند اما زمانی که انواع عمده اقلام صنایع دستی را ملاحظه نمایم دیده می شود که تعداد زیاد مردم در این سکتور استخدام گردیده اند و از عاید آن تأمین معیشت می نمایند. وقتی صنایع دستی به خارج صادر می شود و از طرف تقاضا کننده گان خریداری می شود . مولدین صنایع دستی را تشویق می کند که تولیدات شان را افزایش دهند، برای این منظور متصدی مجبور است که قوه کار بیشتر استخدام نماید تا سطح تولید خویش را به منظور صادرات بلند ببرد .پس دیده می شود که در اثر تجارت تقاضا به قوه کار زیاد گردیده و در کشور سطح استخدام را بلند می برد که در نتیجه یک تعداد قوۀ بشری مصروف فعالیت تولیدی گردیده که از یک طرف قوه خرید را پیدا کردند و از جانب دیگر تولیدات را بلند می برند.

امارت اسلامی و حمایت از صنایع دستی کشور

با تأمین امنیت سرتاسری و بنیاد گذاری یک نظام واحد مرکزی از سوی امارت اسلامی افغانستان در بخش های مختلف به ویژه بخش های اقتصادی( سرمایه گذاری و حمایت از تولیدات صنعتی و زراعتی) زمینه فراهم گردیده که این مسئله از جملۀ تغییرات مهم اقتصادی محسوب می شود. خلاقیت در این عرصه می تواند نقش سازندۀ در ثبات اقتصادی افغانستان داشته باشد. چنانچه امارت اسلامی ضمن مساعد نمودن امنیت سرتاسری که یکی از عمده ترین مسایل برای فراهم سازی زمینه کار در همه ابعاد است به وجود آورده، همچنان از میان برداشتن فساد اداری، خود سرها، اختلاص، رشوه و سایر بی نظمی های که در اداره سابق به یک فرهنگ مبدل گشته بود، بساطش برچیده شده و امارت اسلامی توجهی بیشتری به سوی بازسازی و عمران زیر بناهای اقتصادی داشته و به این باور است که هیچ واحد سیاسی با کمک های های خارجی به خودکفایی و بالنده گی نایل نگردیده و تنها راۀ پیشرفت و بر آمدن از منجلاب ورشکسته گی اقتصادی که از گذشته به میراث مانده است، بازسازی و ایجاد زیربناها تولیدی و در مجموع مسایل اقتصادی می باشد. امارت اسلامی با گزینش سیاست اقتصاد محور به این مسایل توجه داشته و در این راستا گام های قاطعی برداشته است، چنانچه یکی از جملۀ کار های بنیادی در عرصه تقویت موضوعات اقتصادی حمایت از تولیدات ملی که صنایع دستی نیز یکی از آن جمله است، می باشد زیرا فواید صنایع دستی و اهمیت آن در اقتصاد جوامع، از هیچکس پوشیده نیست و تأثیر عمیقی بر اقتصاد، اشتغالزایی، صادرات و فرهنگ هر کشور دارد که امارت اسلامی جهت تشویق هرچه بیشتر و حمایت از تولیدات صنایع دستی در داخل و خارج از کشور ضمن برا اندازی نمایشگاه های سایر محصولات زراعتی و صنعتی، به ده های نمایشگاه صنایع دستی را در ولایات مختلف در داخل و خارج از کشور به هدف تشویق و حمایت از تولیدات صنایع دستی کشور براه اندخته است، که ذکر همه آن آنها در قالب این نوشته به طول می انجامد از اینرو به گونه ای مثال از یک یا دو مورد آن یاد آور می شویم: نمایشگاه تحت عنوان " صنایع دستی آزادی" در کابل راه اندازی گردیده که در این نمایشگاه بیش از ۵۰۰ فراورده یی صنایع دستی شامل خیاطی، دست دوزی، بافت، کرشنیل بافی، لباس، قالین، انواع زیورات و تابلو های خطاطی به نمایش گذاشته شد. همچنان نمایشگاه صنایع دستی زنان و فراورده های زراعتی در دایکندی تدویر گردیده که در این نمایشگاه، محصولات۴۰۰ صنعت کار و متشبث از سرتاسر دایکندی، به نمایش گذاشته شده، که حاجی امین الله عبید والی دایکندی در مراسم گشایش این نمایشگاه ، با اشاره به تلاش ها برای بازاریابی تولیدات گفت که امارت اسلامی افغانستان در تلاش رشد و توسعه صنایع دستی و افزایش تولید محصولات زراعتی است.

هکذآ برگزاری نمایشگاه صنایع دستی زنان در هرات ثبوتی دیگری بر این ادعا ما است که شماری از زنان متشبث نمایشگاهی را زیر نام «تولیدات داخلی زنان» در ولایت هرات برگزار کردند،که در این نمایشگاه، صنایع دستی زنان شامل لباس، قالین‌های دست‌ بافت، تابلوهای نقاشی و میناتوری و همچنان مواد خوراکه و میوه‌ا‌ی خشک به نمایش گذاشته شده است، که در آن ۳۰۰ خانم تجارت پیشه ثبت است، که این رقم در حال افزایش می باشد و سعی دارند تا محصولات صنایع دستی زنان را در کشور های همسایه نیز گسترش دهند. از سوی‌هم مولوی نعیم‌الحق حقانی، رئیس اطلاعات و فرهنگ ولایت هرات با ابراز حمایت از برگزاری چنین نمایشگاه‌ها از سوی زنان می‌گوید که امارت اسلامی همواره تلاش می‌کند تا از زنان تجارت پیشه این ولایت حمایت کند. به همین منوال ششمین نمایشگاه محصولات افغانی ۹شرکت کشور در چین در۱۵غرفه محصولات شانرا را به نمایش گذاشتند، که این محصولات شامل زعفران، سنگ‌های قیمی، قالین و گلیم بود. در این نمایشگاه نماینده گان بیش از "۸۰" کشور و سازمان های بین المللی اشتراک ورزیده بودند که چهار روز ادامه داشت.

 محترم ملا عبدالغنی برادر آخند معاون اقتصادی ریاست‌الوزراء در گشایش ششمین نمایشگاه همکاری اقتصادی و تجارتی میان چین و کشورهای جنوب آسیا که در چین برگزار گردیده بود، ضمن سخنرانی ویدیویی گفت که افغانستان نسبت به هر وقت دیگر برای همکاری های منطقوی به یک کشور مناسب وصل کننده منطقوی جهت ترانزیت، تجارت‌ و سرمایه گذاری مبدل شده است. معاون اقتصادی ریاست الوزرأ افزود که افغانستان از بابت منابع طبیعی، محصولات زراعتی و صنعت قالین برای سرمایه گذاری و تجارت ظرفیت های خوبی دارد و محصولات شان در بازار جهانی از جایگاهی خاصی برخوردار است .

 زیرا در این نمایشگاه ها از یک سو محصولات ملی افغانستان به نمایش گذاشته می شود و از این طریق مردم در داخل کشور با محصولات افغانی آشنا می گردند و از این طریق مردم در داخل کشور با محصولات افغانی آشنا شوند و از جانب دیگر تدویر نمایشگاه در داخل و خارج کشور معرفی تولیدات کشور به سطح ملی و بین المللی بوده و از این رهگذر مارکیت خوبی برای این تولیدات فراهم می گردد که این خود در فروش و صادرات تولیدات ملی یک کشور حایز اهمیت است و باعث تولید بیشتر گردیده و با افزایش تولیدات رشد و توسعه اقتصادی امکان پذیر است.

نتیجه گیری

مسلم است که صنایع دستی در تمام جهان امروز خصوصاً در ممالک رو به انکشاف منجمله افغانستان موقعیت خاص و بسا مهمی را دارا بوده و نقش مهمی را در اقتصاد ملی این کشور ها بازی می کند. در ممالک پیش رفته جهان با وجود که صنایع ماشینی به بلند ترین مدارج ترقی خود رسیده با آن هم هنوز میتوان یک عدۀ زیادی صنایع دستی را ملاحظه نمود که هزاران نفر در این سکتور مصروف فعالیت های تولیدی بوده و از این طریق امرار حیات می نماید. با توجه به این که در صنعت دستی نیاز به سرمایه گذاری های هنگفت نسبت به سایر مسائل درکار نیست، با سرمایه گذاری های کوچک و اندک می توان نیازهای اقتصادی جمع عظیمی از مردم کشور را بر آورده کرد، و اندازۀ اشتغال را در سطح ملی افزایش داد. صنایع دستی تأثیرات عمده و اساسی در قسمت بیلانس تأدیات، میزان استخدام، سطح سرمایه گذاری ها وغیره را دارد، که به نوبۀ خود این تأثیرات می تواند بالای اقتصاد ملی، مسائل سیاسی، اجتماعی و... مفید و مؤثر واقع گردد. این امر در صورت امکان پذیر است که مقامات دولتی توجهی جدی شا نرا در این راستا مبذول دارند. همچنان جهت تقویت بیشتر فرهنگ افغانی در سطح دنیا، نیاز مبرم و اساسی دیده می شود که باید به تقویت و حمایت صنایع دستی پرداخته شود. خوشبختانه امارت اسلامی افغانستان با در نظر داشت این اصل و انتخاب سیاست اقتصاد محور توجه جدی به همه بخش های اقتصادی داشته و با حمایت قوی از آن می خواهد به خود کفایی اقتصادی نایل گردد. چنانچه در پشتیبانی از صنایع دستی و رشد آن با به راه اندازی نمایشگاه های محصولات (تولیدات زراعتی و صنعتی) کشور به هدف معرفی محصولات داخلی و بازار یابی این تولیدات به مردم در داخل و خارج از کشور مبادرت ورزیده، که تا حال به دها نمایشگاه را به سطح کشور همچنان در خارج از کشور راه اندازی نموده است که از آن جمله می توان از نمایشگاه تحت عنوان "صنایع دستی آزادی"زنان در دایکندی، نمایشگاه های صنایع دستی زنان در هرات و ششمین نمایشگاهی محصولات افغانی در چین یاد آوری نمود که در آن تولیدات و محصولات افغانستان به سطح ملی و بین المللی به نمایش گذاشته شد که راه اندازی این نمایشگاه ها مبین حمایت بی دریغ امارت اسلامی در این خصوص می باشد.