سکتور زراعت؛ فرصت‌های خودکفایی و صادرات
نجیب الله مایار
مقدمه
افغانستان به دلیل ساختار جغرافیایی، اقلیم و منابع طبیعی فراوان، در بخش زراعت و مالداری فرصت‌های زیادی دارد. زراعت و مالداری در اقتصاد ملی افغانستان نقش ویژه‌ای ایفا می‌کنند و به عنوان یکی از شاخص‌های مهم اقتصادی کشور، می‌توانند در راستای خودکفایی و افزایش صادرات، نقش حیاتی داشته باشند. با در نظر داشت مشکلات و موانع موجود، تدوین روش‌ها و برنامه‌های مناسب برای توسعه و رشد بخش زراعت و مالداری و شناسایی فرصت‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. بر اساس اطلاعات نهادهای بین‌المللی، بیشترین مردم افغانستان در زراعت و مالداری مصروف هستند و ۳۴ درصد از تولید ناخالص ملی را محصولات زراعتی تشکیل می‌دهد. همچنان بخش عمده‌ای از صادرات کشور نیز شامل محصولات زراعتی و مالداری می‌شود. با توجه به این موارد، بخش زراعت و مالداری در کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کارشناسان می‌گویند که با توسعه و گسترش این بخش، افغانستان می‌تواند به سطوح بالای پیشرفت دست یابد.
ارزش زراعت و مالداری در اقتصاد ملی کشور
بیش از ۵۰ درصد نفوس افغانستان در روستاها زندگی می‌کنند و اقتصاد مناطق روستایی بر زراعت و مالداری استوار است. بر اساس آمار منتشر شده، ۶۱ درصد خانواده‌ها نیازهای اولیهٔ زندگی و عایدات خود را از بخش زراعت و مالداری تأمین می‌کنند. به گفتهٔ اداره ملی احصائیهٔ و معلومات افغانستان، از سالیان متمادی بدینسو زراعت، صنعت و خدمات بخش‌های مهم تولید ناخالص داخلی افغانستان به شمار می‌روند. زراعت و مالداری که در افغانستان به صورت سنتی به عنوان شاخصی برای توسعه اقتصادی شناخته می‌شود، در ایجاد ۴۰ درصد فرصت‌های کاری برای مردم نیز نقش فعال داشته است. افغانستان در حال حاضر دارای توازن نابرابر تجارتی است، به طوری که میزان واردات آن چند برابر صادرات می‌باشد. بر اساس ارقام منتشر شده از سوی وزارت صنعت و تجارت، در ده ماه نخست سال ۱۴۰۳ خورشیدی، حجم کلی تجارت افغانستان به ۱۰.۷۳۲ میلیون دالر رسید، در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۲ نزدیک به ۹.۹۵۷ میلیون دالر بود. از مجموع تجارت ده ماههٔ سال ۱۴۰۳، صادرات ۱.۵۳۳ میلیون دالر و باقی‌ماندهٔ آن واردات بوده است؛ همچنان در سال ۱۴۰۲ نیز از مجموع تجارت، ۱.۸۱۱ میلیون دالر آن صادرات و بقیه واردات بوده است. سه شاخص عمدهٔ تولید ناخالص داخلی عبارتند از: صنعت، خدمات و زراعت؛ اما به دلایل مختلف، هیچ یک از این بخش‌ها در افغانستان رشد مطلوب نداشته‌اند. افغانستان به منظور افزایش سطح تولید ناخالص داخلی، علاوه بر توجه به صنعت، به پیشرفت بخش زراعت نیاز شدید دارد، زیرا در کشور حدود دو سوم نفوس، میلیون‌ها جریب زمین هموار و منابع کافی آب برای توسعه و رشد زراعت موجود است. آمارها نشان می‌دهد که بخش زراعت، علاوه بر اینکه بیشترین سهم را در صادرات دارد، در ایجاد فرصت‌های شغلی نیز نسبت به سایر بخش‌ها پیشتاز است. هرچند سرمایه‌گذاری لازم در این بخش به گونهٔ مطلوب انجام نشده است، اما با وجود تمامی مشکلات، این بخش نسبت به سایر بخش‌ها ارز خارجی بیشتری وارد کشور می‌کند. به همین ترتیب، سهم زراعت در اشتغال‌زایی نیز قابل توجه است؛ بر اساس آمار ادارهٔ ملی احصائیه و معلومات، در سال ۱۳۸۷ خورشیدی، سهم زراعت ۷۸ درصد، خدمات ۱۶ درصد و صنعت ۶ درصد بوده است، اما در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ سهم زراعت به ۶۷ درصد کاهش یافته است. روند سرمایه‌گذاری در بخش زراعت کشور هنوز هم کند می‌باشد.
نیاز به سرمایه‌گذاری در سکتور زراعت
افغانستان به عنوان یک کشور زراعتی، دارای منابع طبیعی فراوان برای تولید محصولات زراعتی و مالداری است. در این کشور ظرفیت‌های خوبی برای تولید گندم، برنج، سبزیجات، میوه‌ها، پنبه، زعفران، کنجد، هنگ و بسیاری محصولات دیگر وجود دارد. همچنان در بخش مالداری نیز می‌توان در زمینه تولید گوشت، لبنیات، تخم مرغ و سایر مواد خوراکی مشتق از این محصولات، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام داد؛ اما به دلیل مشکلات مختلف در گذشته، به این بخش توجه لازم صورت نگرفته است. همزمان نبود زیربناهای مناسب نیز یکی از چالش‌ها بوده است که در صورت توجه می‌تواند در مدت زمان کوتاهی برطرف گردد. با در نظر داشت این شرایط، می‌توان گفت که سکتور زراعت و مالداری افغانستان ظرفیت‌های خوبی برای سرمایه‌گذاری دارد؛ اما تاکنون سرمایه‌گذاری بزرگی در این بخش صورت نگرفته است و حتی سرمایه‌گذاری‌های انجام شده توسط سکتور خصوصی نیز قابل ملاحظه نبوده‌اند. کارشناسان می‌گویند زراعت می‌تواند پنج کمک مهم به اقتصاد کشورهای در حال توسعه داشته باشد: ایجاد نیروی کار، فراهم کردن سرمایه، وارد کردن ارز خارجی، تأمین مواد خام برای صنایع و ایجاد بازار مناسب برای محصولات صنعتی تولید شده در داخل کشور. با تمام این موارد، سکتور زراعت در کشور در حال رشد است و در برخی بخش‌ها به مرحلهٔ خودکفایی نزدیک شده است.
فرصت‌های موجود در بخش زراعت و مالداری
بر اساس برخی آمارها، تعداد افرادی واجد شرایط کار در افغانستان به ۱۵ میلیون نفر می‌رسد. از این میان، به ترتیب، ده درصد این افراد در بخش صنعت و ده درصد دیگر در بخش خدمات مصروف کار هستند و هشتاد درصد باقی‌مانده در بخش زراعت و مالداری فعالیت دارند. این آمار نشان می‌دهد که حدود ۱۲ میلیون نفر در بخش زراعت و مالداری کار می‌کنند، که نقش مهمی در افزایش عواید سرانه کشور دارند و برای بسیاری از خانواده‌های‌شان نان‌آور محسوب می‌شوند.
خودکفایی زراعتی
زراعت افغانستان در بخش‌های مختلف فرصت‌های زیادی دارد که اگر در این زمینه سرمایه‌گذاری بیشتر صورت گیرد و از سیستم‌های مدرن در امور آبیاری و پروسس محصولات استفاده شود، کشور می‌تواند به خودکفایی برسد و محصولات اضافی خود را به خارج صادر کند. به چند مورد مهم آن به شرح زیر اشاره می‌کنیم:
گندم : گندم یکی از اصلی‌ترین و اساسی‌ترین مواد غذایی مردم افغانستان است. در سال جاری خورشیدی، ۳۲ درصد از مساحت اراضی زراعتی افغانستان به کشت گندم اختصاص یافته است. در چند سال اخیر، خشکسالی‌های مداوم، حوادث طبیعی و آفات نباتی، کشت گندم را مانند سایر محصولات زراعتی آسیب زده و موجب کاهش قابل توجه تولید آن شده بود؛ اما وزارت زراعت، آبیاری و مالداری اعلام کرده که در سال جاری نسبت به سال‌های گذشته، تولید گندم افزایش یافته است. در این سال، در ۲.۱۲ میلیون هکتار زمین گندم کشت شده که نسبت به سال گذشته، اراضی زراعتی ۴.۷ درصد افزایش یافته است. از سوی دیگر، در سال جاری، تولید گندم به ۴.۸۳ میلیون متریک تن رسیده که ۱۰ درصد بیشتر از سال گذشته است. این در حالی است که نیاز کشور به گندم در سال ۱۴۰۳ خورشیدی ۶.۸۲ میلیون تُن است و بنابر این، افغانستان به دو میلیون تُن گندم اضافی نیاز دارد. بر اساس اطلاعات وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، در ۱.۳۸ میلیون هکتار زمین آبی و در ۷۳۶ هزار هکتار زمین للمی گندم کشت شده بود. نسبت به سال ۱۴۰۲، در سال ۱۴۰۳ خورشیدی تولید گندم در زمین‌های آبی ۲.۸ درصد و در زمین‌های للمی ۸.۲ درصد افزایش یافته است. با توجه به این موضوع، اگر در بخش زراعت تلاش‌های جدی صورت گیرد، سکتور زراعت کشور می‌تواند گندم مورد نیاز را در داخل تأمین کرده و دیگر نیازی به واردات گندم از خارج نباشد.
برنج:
بعد از گندم، برنج یکی از مواد غذایی مهم و ارزشمند افغانستان به شمار می‌رود که بعد از آرد گندم، دومین نیاز غذایی محسوب می‌شود و در ولایت‌هایی که منابع آبی کافی برای زراعت دارند، کشت می‌شود. در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، برنج در ۱۷ ولایت کشت شده بود. برنج معمولاً در ماه‌های جوزا و سرطان کشت می‌شود و در ماه‌های میزان و عقرب برداشت می‌گردد. افغانستان هنوز قادر به تأمین تمامی نیازمندی‌های خود از برنج نیست و بخشی از آن از کشورهای خارجی وارد می‌شود؛ اما تلاش‌ها ادامه دارند تا تولید برنج افزایش یابد و نیاز کشور تا حد زیادی از منابع داخلی تأمین شود. در سال‌های اخیر، خشکسالی‌های مداوم باعث کاهش سطح کشت برنج شده است، اما با این حال در سال جاری در برخی از مناطق کشور برنج کشت شده و تولید آن نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳ خورشیدی برنج در ۱۲۹ هزار هکتار زمین کشت شده که نسبت به سال ۱۴۰۲ خورشیدی ۰.۴ درصد افزایش داشته است. در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، میزان برنج برداشت شده به ۴۳۸ هزار متریک تُن خواهد رسید که نسبت به سال ۱۴۰۳ خورشیدی ۹.۶ درصد افزایش دارد. بر اساس گزارشی که وزارت زراعت، آبیاری و مالداری منتشر کرده، نفوس کشور در سال ۱۴۰۳ خورشیدی به ۳۵.۶۹ میلیون نفر تخمین زده می‌شود که بر اساس این تخمین، نیاز کشور به برنج حدود ۷۰۵ هزار متریک تُن است. حال اگر نیاز کشور را با میزان تولید حاصل مقایسه کنیم، می‌بینیم که در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، ۲۶۶ هزار متریک تُن برنج کمبود وجود دارد. امارت اسلامی تلاش دارد که در تولید برنج نیز افزایش قابل توجهی حاصل شود و میزان واردات آن از کشورهای خارجی کاهش یابد.
میوه‌ها و سبزیجات:
میوه‌ها و سبزیجات یکی از محصولات مهم زراعتی هستند که نقش چشمگیر در سلامت انسان‌ها و اقتصاد کشور دارند. افغانستان با داشتن اقلیم مناسب و نیروی کار کافی، ظرفیت بالایی در تولید سبزیجات دارد. در سال‌های اخیر، صادرات سبزیجات به کشورهای همسایه در برخی فصل‌های سال افزایش یافته که به عنوان گامی مثبت در جهت رشد اقتصاد کشور محسوب می‌شود. افغانستان علاوه بر دیگر محصولات زراعتی، سبزیجات کافی نیز تولید می‌کند که بخش عمده‌ای از آن در داخل کشور مصرف می‌شود و بخشی از آن به خارج صادر می‌شود. در ربع اول سال ۱۴۰۳ خورشیدی، ارزش صادرات اقلام رسمی ثبت‌شده ۳۰۰.۳ میلیون دالر بوده که قاچاق و کالاهای صادرات مجدد شامل آن نیست. در مقایسه با ربع چهارم سال ۱۴۰۲، صادرات ثبت‌شده در ربع اول سال ۱۴۰۳، ۸.۲ درصد کاهش یافته است (از ۳۲۷.۳ میلیون دالر به ۳۰۰.۳ میلیون دالر). لازم به ذکر است که در این ربع سال، صادرات میوه‌های تازه و خشک ۲۰.۲ درصد،نباتات طبی ۱۶.۷ درصد تشکیل داده است. در ربع سوم سال ۱۴۰۳، میوه‌های خشک و تازه بیشترین سهم را در صادرات داشته‌اند و به ارزش ۳۲۱.۹ میلیون دالر در صدر قرار دارند، سپس سبزیجات به ارزش ۷۹.۳ میلیون دالر، نباتات طبی به ارزش ۶۷.۳ میلیون دالرر و مواد معدنی به ارزش ۳۵.۲ میلیون دالر به ترتیب در مکان‌های دوم، سوم و چهارم قرار گرفته‌اند.
زعفران:
زعفران یکی از محصولات باارزش زراعتی افغانستان است که شهرت جهانی دارد. این نبات از سال‌ها قبل در بسیاری از ولایت‌های افغانستان کشت می‌شود و دهاقین از آن فایده خوب به دست می‌آورند. بر اساس آمار رسمی، در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۳ خورشیدی، افغانستان حدود ۴۲ هزار و ۲۰۰ کیلوگرام زعفران به ارزش حدود ۲۹ میلیون و ۵۸۸ هزار دالرر به کشورهای هند، اسپانیا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، فرانسه، استرالیا، ترکیه و سایر کشورها صادر کرده است. وزارت زراعت، آبیاری و مالداری می‌گوید که در سال ۱۴۰۳ در حدود ۹۵۰۰ هکتار زمین زعفران کشت شده بود که از آن ۴۰ متریک تُن زعفران برداشت شده است. کشت زعفران در این سال به ۳۰ ولایت گسترش یافته و این محصول به عنوان معیشت بدیل خوب خشخاش پیشنهاد شده است. در تولید زعفران، ولایت هرات نسبت به دیگر ولایت‌ها پیشتاز است و گفته می‌شود که ۹۰ درصد از زعفران تولید شده در افغانستان از ولایت هرات به دست آمده است. برخی از کارشناسان معتقدند که اگر از دهاقین زعفران‌کار حمایت شود، افغانستان می‌تواند از این محصول عواید خوبی کسب کند.
به طور کلی، افغانستان به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ زعفران در جهان شناخته می‌شود و به طور مداوم در چند سال گذشته در رقابت جهانی ذایقه نیز، زعفران افغانستان اولین مقام را کسب کرده است.
پنبه:
پنبه یکی دیگر از محصولات زراعتی باارزش افغانستان است که نه تنها در داخل کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد، بلکه به بازارهای خارجی نیز صادر می‌شود. اداره ملی احصائیه و معلومات، در سال جاری برای اولین بار در ۱۵ ولایت کشور نظر سنجی در مورد پنبه انجام داده است که بر اساس آن، در کل کشور ۱۵۹ هزار متریک تُن پنبه تولید شده است. ارقام این نظر سنجی نشان می‌دهد که نسبت به سال ۱۴۰۲ خورشیدی در سال ۱۴۰۳ خورشیدی در تولید پنبه ۳۰ درصد افزایش یافته است. در ولایت هلمند بیشترین میزان پنبه (۸۰ هزار متریک تُن) تولید شده است، در بلخ بیش از ۳۴ هزار متریک تُن ، در قندهار بیش از ۱۱ هزار متریک تُن ، در جوزجان تقریباً ۱۱ هزار متریک تُن و در ننگرهار بیش از ۵ هزار متریک تُن پنبه به دست آمده است. با استفاده از تکنالوژی ریموت سنسنگ( سنجش از دور) که شامل تفسیر و تعبیر تصاویر ستلایت است، در سال ۱۴۰۳ برای اولین بار مناطقی که تحت کشت پنبه قرار داشتند، شناسایی شدند. بر اساس این اطلاعات، در حدود ۱۰۵ هزار هکتار زمین پنبه کشت شده بود. این اطلاعات نشان می‌دهند که در سال ۱۴۰۳ در ۱۷ ولایت پنبه کشت شده بود که نسبت به سال ۱۴۰۲ در زمین های کشت شده ۱۲ درصد افزایش یافته است. بر اساس این اطلاعات، در ولایت هلمند ۵۰ هزار هکتار و در کاپیسا کمترین میزان کشت پنبه (۶۶ هکتار) ثبت شده است. پنبه یکی از اقلام صادراتی مهم کشور محسوب می‌شود و تنها در سال ۱۴۰۲ به ارزش ۲۷۳ میلیون دالر پنبه و پنبه دانه به خارج از کشور صادر شده است.
نتیجه گیری
افغانستان از لحاظ اقلیمی کشوری مناسب برای زراعت محسوب می‌شود و بیشترین نفوس آن در سکتور زراعت و مالداری مشغول به کار هستند. به هر اندازه که این سکتور توسعه یابد، تولید محصولات زراعتی با کیفیت و به مقدار زیاد نیز افزایش خواهد یافت. افغانستان فرصت‌های زیادی برای خودکفایی در بخش زراعت و مالداری دارد که با اجرای سیاست‌های مناسب، سرمایه‌گذاری در بخش زیربنا‌ها، برنامه‌های آموزشی و ارتقای ظرفیت دهاقین و مالداران، ایجاد و عصری سازی سیستم‌های آبیاری، می‌تواند از ظرفیت‌های باالقوه خود به بهترین نحو استفاده کند. در حال حاضر، افغانستان در برخی از بخش‌های زراعت به خودکفایی نزدیک شده است و در سال ۱۴۰۳، تولید محصولات عمده‌ای چون گندم، برنج و سبزیجات بهبود یافته است. اگر بخش زراعت این کشور گسترش یابد و سیاست‌های مؤثر به مرحله اجرا درآید، از یک سو کشور بسیاری از نیازهای داخلی خود را در بخش زراعت در داخل کشور تأمین کند و از سوی دیگر می‌تواند محصولات مازاد را به بازارهای خارجی و به ویژه کشورهای همسایه صادر کنند. بدون شک بخش خصوصی در این مسیر نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند با مهیا شدن شرایط به این بخش می‌تواند در زمینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری کند. امارت اسلامی افغانستان برای رشد و توسعه بخش زراعت، شرایط آسان و تسهیلات مناسبی برای سرمایه‌گذاران فراهم کرده است تا آن‌ها تشویق شوند که با سرمایه‌گذاری در این بخش، به تأمین نیازهای داخلی و اشتغال‌زایی کمک کنند.