راه ابریشم و ارزش اقتصادی آن برای افغانستان
نویسنده فضل ولی شیرانی
مترجم: هدایت الله واحدی
مقدمه
افغانستان با داشتن موقعیت جغرافیایی ویژه در درازنای تاریخ نقطه اتصال مدنیت های مختلف جهان باقی مانده است. صدها سال قبل از امروز افغانستان باستان مسیر مهم فعالیت های تجارتی، زراعتی، اجتماعی، مهاجرت میان شرق و غرب بود که این مسیر بنام راه ابریشم یاد میشد و افغانستان مرکز تقاطع این راه بود. از همین جهت تقریباً چهار هزار سال قبل این کشور در اذهان و دل های قدرت های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مذهبی در آسیا جای داشت. راه ابریشم از ساحات شمالی و مرکزی افغانستان یعنی مناطق مربوط به گندهارا تا اراکوزیا عبور می کرد و چین را با کشور های اروپایی، آسیایی و افریقایی وصل می نمود. از این راه ادویه هندی و پارچه های ابریشمی چین به کشور های غربی صادر میشد. از بابت این راه مهم زمینی در آن زمان افغانستان در روابط اقتصادی جهان نقش مهم داشت، اما با پیشرفت جهان و ایجاد خطوط ترانزیت و تجارت هوایی و بحری این راه باستانی تجارتی و ترانزیتی از نظر افتاد. بعد از گذشت سال ها در سال ۲۰۱۳ زمانیکه "شی جینپینگ" رییس جمهور چین شد، نامبرده به سلسله سایر پروژه های اقتصادی بزرگ طرح احیایی راه ابریشم را ارایه نمود.این طرحه در دو بخش پیشکش شد، که یکی راه آبی و دیگر آن خشکه بود. به اساس این طرح، راه زمینی یا خشکه آن از چین آغاز میشد و از آسیایی میانه و ایران می گذشت و به شرق میانه و اروپا می انجامید. افغانستان با امضای این توافقنامه در این طرح مهم " یک کمربند و یک راه " شریک است. در نوشته حاضر به پیشینه راه باستانی ابریشم، سهم افغانستان در حصۀ راه جدید ابریشم، مؤثریت و ارزش اقتصادی این راه اشاره گردیده است.
پیشینۀ راه ابریشم و موقعیت آن
راه ها و سرک ها وسیله‌ای ارتباط جامعه بشری است که نه تنها در بخش تجارت مؤثر واقع می شود بلکه از قرن ها به این سو وسیله‌ای شناخت و معرفی تمدن ها، فرهنگ ها و تهذیب های مختلف و انتقال آن بوده است. در زمان های گذشته تا اندازه زیادی تحکیم روابط میان کشور ها و ادامه آن تحت تاثیر گشایش راه های تجارتی و توسعه این بخش بود. عرصۀ مذکور در آن وقت از جهتی حایز اهمیت بود که راه بحری یا آبی وجود نداشت و یا هم کسی از آن استفاده نمی کرد. یا اینکه راه مذکور به مقایسه مسیر زمینی آن قدر مصؤن نبود، بناً راه های زمینی از اهمیتی زیادی برخوردار بود. همین علت بود که شماری از راه ها شهرت جهانی داشت و یا هم کشور های که در این مسیر قرار داشتند به قله های بلند شهرت می رسیدند، که راه ابریشم یکی از نمونه های بارز آن می باشد. راه ابریشم در حدود ۱۱۴ سال قبل از میلاد برای تجارت مطمین و امن ایجاد شد، این راه آسیای شرقی، غربی و جنوبی و افریقای شمالی را با اروپای شرقی وصل می کند. راه مذکور ۱۷۰۰ سال یک راه مهمی تجارتی کشور های مختلف بود و تا ۱۴۵۰ سال از آن استفاده کامل میشد. راه مذکور از هند و چین آغاز میشد و از افغانستان عبور تا روم میرسید و قاره های بزرگ آسیا، اروپا و افریقا را با هم وصل نموده است. راه ابریشم ۴۰۰۰ میل یا ۶۵۰۰ کیلو متر طول دارد. در امتداد این راه ۹۷۰ کاروان سرای وجود داشت که مسافرین در آن آرام می کردند. این راه از هر کشوری که می گذشت، آن کشور مکلف بود که برای مسافرین سهولت ها را فراهم می کرد و کاروان سرای ها را آماده می ساخت. این کاروان سرای ها در بعضی از کشور ها به اندازه قشنگ و جالب و به یک سبک خاص اعمار گردیده بود که عیناً مانند آرام سرای یک پادشاه بود. در این آرام سرای ها تمامی سهولت ها برای مسافران در نظر گفته شده بود. در امتداد این راه کشور های هند، چین، افغانستان، پاکستان، ایران، تاجیکستان، ازبیکستان، ترکمنستان، قراقستان، قرغیزستان، ترکیه، عراق، سوریه و کشور های دیګر قرار داشتند. ۲۰۶ سال قبل از میلاد چین تولیدات ابریشم خود را از طریق همین راه به جهانیان می فرستاد، که به سبب آن راه مذکور به نام ابریشم مسمی گردید. در کنار تجارت ابریشم و سایر محصولات طرز دیدها، رسوم و رواج ها، و مذاهب مختلف از منطقه به منطقه دیگر انتقال میشد که دین مقدس اسلام و بوداییزم نمونه بارز آن است. در دوران افغانستان قدیم به ویژه امپراتوری کوشانی ها کابل، کندهار و بلخ از جمله آن عده از مراکز بزرگ بودند، که از آن کاروان های راه ابریشم می گذشت. از افغانستان نه تنها محصولات زراعتی بلکه صنایع دستی، سنگ های قیمتی، بته های طبی و سایر اقلام تجارتی از طریق این مسیر به کشور های دیگر جهان انتقال داده میشد. به همین شکل ادویه جات هند و ابریشم چین که در آن زمان ارزش طلا را داشت از جمله اقلام تجارتی بود که از مسیر افغانستان و راه ابریشم به کشور های آسیایی، اروپایی و افریقایی ارسال میشد. در مجموع راه ابریشم، نقش مهم در حصه مسایل اجتماعی، فکری و اقتصادی کشور های در امتداد این مسیر ایفا نموده است؛ هنگامی که جهان گام رو به پیشرفت نهاد و خطوط هوایی و راه های بحری به وجود آمد، دیگر راه باستانی مذکور اهمیت خود را از دست داد و تنها در صفحات تاریخ باقی ماند.
راه جدید ابریشم
در سال ۲۰۱۳" شی جینپینگ" در حالی رییس جمهور این کشور شد که وضعیت اقتصادی چین رو به رکود بود. به خاطر بر آمدن کشور مذکور از این حالت شی جینپینگ با خود طرح پروژه های بزرگ اقتصادی داشت و جهت تطبیق آن گام های مهمی را برداشت. یکی از این پروژه ها احیایی مجدد یا ایجاد دوبارۀ راه ابریشم بود. بر بنیاد این طرح راه ابریشم دو مسیر دارد که یکی راه بحری و دیگری خشکه می باشد. به اساس طرحه جدید راه ابریشم مسیر خشکه آن از چین آغاز، از آسیایی میانه و ایران عبور و به شرق میانه و اروپا میرسد. این پروژه که یک برنامه کامل و همه جانبه است، هدف آن دوباره زنده کردن این راۀ باستانی و سهیم ساختن یا داخل شدن تمامی آن کشور های است که در امتداد این مسیر قرار دارند. چین تلاش دارد تا از این طریق خود را به بازار های کشور های اروپایی و آسیایی برساند. این راه می تواند از طریق خاک افغانستان کشور های آسیای میانه را به کشور های جنوب آسیا و آسیای شرقی و غربی را با اروپا وصل نماید. پروژه "یک کمربند و یک راه " که شامل زیربنا های زمینی، هوایی، بحری، خط آهن و انتقال انرژی می باشد،که می تواند ۶۴ کشور و چهار و نیم میلیارد نفوس را با هم مرتبط یا وصل کند. این پروژه نه تنها نفع اقتصادی دارد بلکه مناسبات فرهنگی و اجتماعی را نیز توسعه می بخشد. هدف بازسازی راه باستانی ابریشم اتصال آسیای جنوب شرقی، مرکزی و کشور های اروپایی به خاطر انکشاف روابط تجارتی و پیشرفت در امور زیربناها برای سرمایه داخلی و ارتقای ظرفیت کشور چین می باشد که چین به همین هدفمندی با پرداخت مبلغ ۱۰۰ میلیارد دالر بودجه در سال ۲۰۱۴ م بانک سرمایه گذاری زیربناهای آسیا Asian Infrastructure Investment Bank -AIIB) ) را تأسیس کرد. در این بانک به شمول کشور های انگلستان، استرالیا و کوریایی جنوبی ۵۶ کشور دیګر عضویت دارد. افغانستان که یک عضو مهم راه باستانی ابریشم بود، به هدف سهم داشتن در طرح راه جدید «یک کمربند ویک راه » با جانب کشور چین توافقنامه را در سال ۲۰۱۶ امضاء نمود که بار دیگر یکی از اجزای مهمی کاروان این راه تاریخی و تجارتی شد. پروژۀ راه جدید ابریشم که جهت اتصال اقتصاد با پایه های وسیع در منطقه ایجاد گردیده، برای افغانستان ارزش زیاد دارد و ضرورت دیده می شود که افغانستان در آن سهم فعال داشته باشد، تا در جریانات اقتصادی منطقه‌ای و جهانی، پیرامون ترانزیت و تجارت اهمیت تاریخی خود را احیا و زنده سازد. همچنان این پروژه کشور های محاد به خشکه را به بحر وصل می نماید. از جمله این کشور ها یکی هم افغانستان است که محاد به خشکه است؛ از این جهت نیاز است که در این پروژه بزرگ سهیم باشد، زیرا تولیدات زراعتی، صنایع دستی و معادن از ویژه گی های آن است و جهت فروش آنها ضرورت احساس می شود تا افغانستان بتواند به بازار های دلخواه خود دست یابد. با سهمگیری در پروژۀ "یک کمربند و یک راه" افغانستان فرصت آن را پیدا خواهد کرد که علاوه از آسیا به اروپا هم راه بیابد و محصولات خود را به مصرف کم به بازار های این کشور ها برساند.
مفدیت اقتصادی راه باستانی و جدید ابریشم
برای ترانزیت و تجارت ایجاد شاهراه ها، سرک ها، شبکه های خط آهن، خطوط رنوی و میادین هوایی معیاری نیاز است. زیرا بدون بازسازی راه ها و زیربنا های مواصلاتی و ترانزیتی پیشرفت کشور امکان پذیر نیست. راه باستانی ابریشم نیز برای تجارت مهم بود. راۀ مذکور که برای صدها سال راۀ رفت و آمد اقلام تجارتی بود، آسیا را با اروپا و افریقا وصل می نمود. از بابت این راه افغانستان در آن زمان پیشرفت اقتصادی داشت. محصولات زراعتی، صنایع دستی، احجار قیمتی، و سایر تولیدات خود را به بازار های قاره های ذکر شده صادر می کرد و از این درک از یک سو تجارت و اقتصاد شکوفا می شد و از جانب دیگر از لحاظ سیاسی در سطح جهان اعتماد فوق العاده را بدست میآورد.اما با به وجود آمدن خطوط آهن و هوایی این راۀ پر اهمیت از نظر ها افتاد، که تا اندازه زیادی تأثیرات ناگوار ی در عرصه های سیاسی و اقتصادی افغانستان گذاشت. بعد از گذشت سال ها بار دیگر سعی چینایی ها در جهت احیای این راه و کار عملی پیرامون آن مژدۀ برای کشور های زیدخل در عرصۀ رشد و توسعۀ اقتصاد و تجارت است. چین طرح احیای این راه را تحت عنوان "یک راه و یک کمربند" آغاز نموده و پروژه بزرگ "یک راه و یک کمربند" بار دیگر آسیا، اروپا و افریقا را با هم وصل می کند و اقتصاد کشور های دخیل را شکوفا خواهد ساخت. طرح و پروژۀ "یک کمربند و یک راه " فاصله میان کشور های منطقه و جهان را تقلیل داده و تاجران می توانند، اموال خود را به مصرف کم و وقت کوتاه انتقال دهند. افغانستان محاد به خشکه بوده و در مرکز آسیا و اروپا موقعیت دارد. "یک کمربند و یک راه" برای افغانستان راه های پیشرفت را مساعد ساخته و با داشتن موقعیت جغرافیایی خود به چهارراهی منطقه مبدل خواهد شد. با وسیلۀ" یک کمربند و یک راه" حکومت افغانستان می تواند که فرصت های اقتصادی را به وجود آورد و سرمایه گذاری جهانی را ترغیب نماید تا در ابعاد مختلف به خصوص در بخش معادن سرمایه گذاری کند. با تطبیق آن افغانستان وارد مرحله نوین اقتصادی خواهد شد. دیگر اینکه افغانستان یک کشور زراعتی است و بیشتر مردم آن به امور زراعت اشتغال دارند، با ایجاد این راه محصولات زراعتی ما به بازار های جهانی متوصل خواهد شد. و این موضوع دو مفدیت خواهد داشت از یک طرف تجارت رونق میآبد و از جانب دیگر وضعیت دهاقین ما بهبود خواهد یافت. به همین شکل صنایع دستی کشور در بازار های بین المللی راه پیدا خواهد کرد که موازی به آن صنایع دستی رشد می کند و در آینده این عواید به یک منبع بزرگ مبدل خواهد شد.
مشکلات موجود و راه حل
افغانستان با داشتن موقعیت خوبی جغرافیایی خود می تواند، نخست کشور های آسیایی را میان خود شان و در قدم دوم با کشور های اروپایی و سایر قاره ها وصل نماید. افغانستان با داشتن چنین موقعیت مهم و با ارزش مسیر مهم تجارتی در گذشته بود که نمونه بارز آن راه باستانی ابریشم است و نیز اکنون با به تطبیق پروژۀ" یک راه و یک کمربند" که هدف آن دوباره زنده کردن این راه تاریخی است از افغانستان عبور می کند. در آن زمان به شمول هند و چین، کشور های که در امتداد این راه قرار داشتند به نوبه خود جهت تأمین امنیت این راه سهم قابل توجهی می گرفتند و برای کاروان های که از این مسیر می گذشتند، سهولت ها را فراهم می ساختند؛ اما طرح " یک کمربند و یک راه " که اکنون به تطبیق گرفته می شود برخی از مشکلات و چالش فرا راۀ آن قرار دارد که کشور های در طول این مسیر باید پیرامون حل آن سعی نمایند. افزون بر آن که طرح راه جدید ابریشم در اکتوبر سال ۲۰۱۳ پیشکش گردیده از آن زمان تا اکنون به خاطر احداث و ایجاد این راه، زیر بنا ها در شماری از کشور ها رو به بازسازی است، ولی در افغانستان جهت احیای این زیربنا ها نظر به بعضی از مشکلات کار عملی آغاز نگردیده است، این مشکلات قرار ذیل است:
۱- موجودیت فساد گسترده قبل از حاکمیت امارت اسلامی؛
۲- مداخلات خارجی، نا امنی و عدم موجودیت میکانیزم کارا و درست اقتصادی؛
۳- نبود زیربنا ها؛
۴- رقابت میان کشور های منطقه به ویژه قدرت های بزرگ؛
۵- و بیروکراسی.
مادامیکه در سال ۱۴۰۰ خورشیدی امارت اسلامی به اقتدار رسید، اولین کاری را که انجام داد، یک حکومت قوی مرکزی را شکل داد. اکنون بسیاری از این مشکلات حل و بر شماری دیگر آن کار جریان دارد. امارت اسلامی امنیت سراسری را تأمین و گلیم جنگ های چهل ساله را برچید. برای امارت اسلامی لازم است که با گزینش سیاست اقتصاد محور سعی نماید تا برای بخش اقتصادی میکانیزم را ایجاد و به اتکای آن اقتصاد صعیف و افتاده افغانستان را به پا ایستاد نماید. در خصوص زیربنا ها امارت اسلامی مکلف است تا زیربنا های را بازسازی نماید که بتواند، پیرامون تطبیق پروژۀ "یک کمربند و یک راه " مؤثر واقع گردد. اینکه میان قدرت های بزرگ جهان رقابت جریان دارد. امارت اسلامی باید سیاست خود را قسمی تنظیم نماید که با تمامی آن ها روابط متوازن داشته باشد، نه به امور داخلی کسی مداخله نماید و نه به کسی اجازه دهد که در امور داخلی کشور جرأت مداخله را نماید. برای امارت اسلامی ضرور است تا گام های اساسی را برای از میان برداشتن بیروکراسی بر دارد، برای پروسۀ تجارت سهولت های لازم را فراهم نماید و سعی نماید تا حکومتداری الکترونیکی را ترویج و با ایجاد چنین حکومتداری جلو بیروکراسی گرفته می شود و نیز پروسه ها آسان و سریعتر می گردد. اگر این تمام موارد در نظر گرفته شود و عملی شود، بی تردید که افغانستان بخشی از پروژه های جهانی مانند پروژۀ "یک کمربند و یک راه" خواهد شد و پیشرفت آن حتمی است.
نتیجه‌ګیری
افغانستان موقعیت ویژه جغرافیایی دارد. این کشور میان سه حوزه ای اقتصادی، فرهنگی و جیوپولیتک کشور های منطقه قرار دارد. در جنوب و شرق آسیای جنوبی، در شمال آسیای مرکزی و در غرب ایران می باشد. از همین جهت افغانستان این سه حوزه را با هم وصل نموده است. از این مناطق و حوزه ها آسیای مرکزی و جنوبی می تواند بر یک دیگر فرصت های زیادی را به میان آورد. در شمال افغانستان کشور های ترکمنستان، تاجیکستان، ازبیکستان، قزاقستان و قرغیزستان قرار دارد که ذخایر فراوان گاز، برق، نفت و سایر مواد خام دارد. از سوی دیگر در جنوب و شرق هند و پاکستان موقعیت داشته که به مواد خام شدیداً نیاز دارند؛ اما به اثر نبود راه های ترانسپورتی و مواصلاتی مطمئن تا هنوز نتوانسته اند که با یک دیگر به شکل کامل روابط تجارتی را به میان آورند. اگر راۀ های مواصلاتی به خصوص راه ابریشم که صد ها سال قبل از امروز از آن استفاده میشد دوباره بازسازی شود، این مشکلات حل خواهد شد. ارایه طرح "یک کمربند و یک راه "از سوی شی جینپینګ رییس جمهور چین برای کشور های در امتداد این راه یک مژده بود که از آن این کشور ها هم استقبال نمودند. پروژه "یک کمربند و یک راه " که همانا راۀ باستانی ابریشم است، مصارف آن به میلیارد ها دالر میرسد. این راه می تواند، کشور های را که به بحر راه ندارد، وصل نماید. از جمله این کشور ها یکی هم افغانستان است که محاد به خشکه بوده از این‌رو لازم است تا به این پروژه جهانی ملحق گردد. زیرا افغانستان به شمول تولیدات زراعتی، ذخایر وسیع طبیعی و صنایع دستی دارد و جهت فروش این محصولات به این راه ضرورت احساس می شود تا افغانستان بتواند به بازار های دلخواه خود دست رسی پیدا کند. هنگامی که افغانستان به بازارهای جدید راه پیدا کند؛ دیگر در میدان اقتصادی و تجارتی می درخشد. تجارت آن گسترش میآبد و بر اتکای آن اقتصاد به گونه کامل رشد و توسعه میآبد.