نقش چکدم‌ها در مدیریت آب
نویسنده: نجیب الله مایار
مقدمه
آب نه تنها یک نیاز اساسی زندگی بشر پنداشته می شود، بلکه نقش حیاتی در سیاست، انکشاف اقتصادی، زراعت و تولید انرژی دارد. با در نظر داشت اهمیت و ارزش امروزی آن، آب بزرگترین عنصر انکشاف زندگی بشری محسوب می شود، به همین دلیل انسان ها همواره تلاش کرده تا منابع آبی را کنترول کنند. افغانستان از جمله کشور هایی است که منابع طبیعی غنی دارد، اما کمتر از آب خود استفاده می‌کند. مهم‌ترین منابع آبی افغانستان عبارتند از آب چاه، چشمه‌ها، آب بارندگی از قبیل باران، برف، ژاله و غیره، آب سطحی جوی‌ها، دریاچه‌ها، دریاها، بندها، حوض‌های طبیعی و غیره. بر بنیاد آمار های رسمی ظرفیت سالانه آب در افغانستان ۷۵ میلیارد متر مکعب است که ۸۲ در صد این آب سطحی یا آب روان است و ۱۸ درصد دیگر آن را آب‌های زیرزمینی تشکیل میدهد. بر بنیاد این ارقام افغانستان سالانه تنها ۲۵ درصد ظرفیت آبی‌اش را به کار میگیرد و ۷۵ درصد دیگر آن را از دست میدهد. بر این اساس، تامین آب برای آبیاری زمین های بیشتر و یا استفاده بیشتر از آب های موجود در کشور نیاز به مدیریت آب دارد. این مدیریت با اعمار بند ها و کانال های بزرگ قابل تحقق است. علاوه بر بند های بزرگ، بند های کوچک یا چکدم چیزی است که می توان آن را با زمان و سرمایه کم ساخت. در این مقاله، ما نقش چکدم ها را مورد بحث قرار میدهیم:
ضرورت ایجاد چکدم‌ها در افغانستان
افغانستان زمین کافی برای کشت و زراعت دارد اما نسبت کمبود آب همه ساله بیش از نصف آن از کشت می ماند. بر بنیاد اطلاعات وزارت زراعت، آبیاری و مالداری افغانستان ، از حدود هفت و نیم میلیون هکتار زمین قابل کشت در کشور، سه میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار آن زمین‌های کشت آبی و سه میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار دیگر آن زمین‌های کشت للمی هستند. افغانستان به گونۀ‌ی متوسط سالانه ۷۰ میلیارد مترمکعب آب جاری دارد و بر بنیاد اطلاعات داده شده ۸۰ درصد این آب بدون استفاده به کشورهای همسایه میریزد. افغانستان جز کشورهایی است که شمار زیادی از باشنده‌گان آن مشغول زراعت است که داشتن منابع آبی منظم و بسنده از نیاز های اساسی آن است. معلومات نشان میدهد که دست‌کم ۵۶ درصد باشندگان کشور مشغول زراعت ومالداریست. کاهش و افزایش زمین‌های زراعتی زیر کشت در کشور، رابطه‌ی مستقیمی با افزایش یا کاهش برف و باران و تأمین منابع آبی دارد. در صورتی که منابع آب فراوان باشد، سال‌به‌سال، زمین‌های تحت کشت بیشتر میشود. ارقام رسمی در کشور نشان میدهد که اگر منابع آبی کشور درست مدیریت شود، آب موجود در کشور بیشتر از آن‌چه است که نیاز داریم. با توجه به این‌که افغانستان در منطقه‌ی اقلیمی خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و نفوس آن روزبه‌روز در حال افزایش است، اقتصاد کشور وابسته به منابع طبیعی و بخش بزرگ آن زراعت است. آب جاری یکی از منابعی است که می توان از آن در آبیاری زمین های زراعتی و تولید برق استفاده کرد. اما بدون مدیریت این منابع، ناممکن است که بتوان از آن در آبیاری زمین های زراعتی و دیگر عرصه ها استفاده شود. مدیریت آب های جاری بدون اعمار بندهای آب گردان ناممکن است، زیرا نبود بندها باعث می گردد تا آب جاری بدون استفاده از خاک کشور خارج شده و وارد کشورهای همسایه شود. بنابر این به هدف بهره برداری از این منابع آبی نیاز است که بندهای آب در کشور اعمار گردد. با احداث بندهای آب گردان می توان بسیاری از زمین های خشک و بی آب را آبیاری نموده و به زمین های زراعتی و حاصلخیز تبدیل کرد. احداث بندهای آب گردان می تواند از به هدر رفتن آب های جاری جلوگیری نموده و سبب افزایش محصولات زراعتی گردد و با بیشتر شدن محصولات زراعتی افغانستان خواهد توانست محصولات زراعتی خود را به کشور های همسایه و کشور های بیرونی صادر نموده، از فروش محصولات زراعتی خود عوایدی بدست آرد. به گفته کارشناسان حوزه آب، افغانستان کمترین ذخیره‌ی آب را در منطقه و جهان دارد و در صورتی که برنامه‌ای برای مدیرت آب در کشور عملی نگردد، در چند سال آینده، با بحران بزرگی در این بخش روبه‌رو خواهیم بود.
چکدم‌ها و نقش آن در مدیریت آب
نبود بندها باعث شده که افغانستان نه میتواند از آب خود بیشتر استفاده کند. افغانستان نیاز جدی به مدیریت آب دارد، با در نظر داشت این موضوع، امارت اسلامی مدیریت آب را یکی از اولویت‌های خود قرار داده و می‌خواهد آب افغانستان را مدیریت کند. به همین منظور امارت اسلامی به احداث و بازسازی بندها توجه داشته و در صدد اینست که نه تنها پروژه های ناتمام در بخش آب را تکمیل کند، بلکه شماری زیادی از پروژه های جدید را نیز آغاز کرده است. در بخش تلاش های مدیریت آب از سوی امارت اسلامی میتوانیم از بند کمال خان، بند شاه و عروس، بند پاشدان، بند مناگی در کنر، بند چک ، بند آغا جان، بند سلطان ابراهیم، بند عمری در زابل، کانال های قوش تیپه و کانال شاهی، همچنان پروژه‌های آب رسانی ۱۴ شهرک در ولایات مختلف کشور، پروژه آب رسانی قلعه نو بادغیس، پروژه آب آشامیدنی تخته پل مزارشریف، پروژه آب آشامیدنی شبرغان و غیره نام گرفت. شماری از این پروژه ها تکمیل و به بهره برداری سپرده شده و کار شماری دیگر آن جریان دارد. با افزایش آب، زمین های کشت شده در کشور نسبت به سال های قبل افزایش یافته است. اداره احصائیه و معلومات میگوید که با استفاده از تکنالوژی سنجش ریموت سنسنگ و ارزیابی تصاویر ماهواره ای، ساحات کشت شده آبی و للمی در سال جاری درکشور را مشخص کرده است. بر اساس تخمین اداره احصایه و معلومات در سال جاری خورشیدی ۲.۱۲ میلیون هکتار زمین در کشور تحت کشت گندم بوده که از این جمله ۱.۳۸ میلیون هکتار آن کشت آبی و ۷۳۶ هزار هکتار آن للمی است. حدود ۷۰ درصد کل ساحه‌ی زراعتی تحت کشت کشور را گندم تشکیل میدهد. خبرنامه‌ی اداره احصائیه نشان دهنده آن است که ۲.۸ درصد در ساحه‌ی تحت کشت آبی و ۸.۲ درصد در ساحه‌ی تحت کشت للمی در سال روان نسبت به سال گذشته افزایش آمده. اداره احصائیه و معلومات میگوید که حاصلات گندم در مقایسه با سال گذشته ۱۰ درصد افزایش یافته است. اداره‌ی احصائیه افزوده است که با درنظرداشت تخمین نفوس افغانستان، این کشور در مجموع به حدود ۶.۸۲ میلیون تُن گندم نیاز دارد که با درنظرداشت حاصلات گندم در سال ۱۴۰۳، کسری حدود دو میلیون تن گندم وجود دارد. ارزیابی اداره ملی احصائیه و معلومات نشان میدهد که در سال ۱۴۰۳ ساحات کشت شده کشور نسبت به سال قبل، ۷ درصد افزایش یافته است. براساس این ارزیابی‌ها بیشترین کشت آبی در ولایت‌های هلمند، هرات، قندهار و کندز و بیشترین کشت للمی در ولایت‌های تخار، هرات، فاریاب و بادغیس صورت گرفته است. اعمار بند های بزرگ بدون شک به سرمایه هنگفت و وقت زیاد نیاز دارد. در کنار آن برنامه های دیگری نیز وجود دارد که با سرمایه‌گذاری و زمان کمتر می توان آنها را اجراء کرده و نتایج خوبی را نیز به دنبال خواهد داشت. احداث چکدم یا بندهای های کوچک آب یکی از این برنامه هاست که با هزینه کم و مدت زمان کوتا کار ساخت آن تکمیل میگردد. چک دم عبارت از مانع است که در مسیر جریان آب قرار میگیرد و باعث میشود آب در آن جمع شده و مقدار آن ذخیره گردد. این بندها معمولأ برای کنترول سیلاب ها احداث میگردد. چون سیل به معنای طغیان آب و زیر آب کردن زمین ها ست. برای کنترول سیلاب ها باید در حومه های شهرها و ساحات زراعتی و صنعتی چکدم‌ها (بندهای کوچک)احداث شود. این بندها طوری طراحی شده است تا آب را در مکان‌های خاص جمع‌آوری، ذخیره و مدیریت کنند. استفاده از بندهای کوچک(چکدم) در مدیریت آب به دلیل هزینه‌ی کمتر، سادگی در ساخت و نگهداری آسان، و همچنین توانایی آنها در تأمین نیاز های محلی، مورد توجه بسیاری از کشور های در حال توسعه و مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است. رهبری امارت اسلامی نیز این موضوع را مهم دانسته است. عالیقدر امیرالمؤمنین سال گذشته به وزارت های زراعت، آبیاری و مالداری و احیا و انکشاف دهات دستور داده بود که هر وزارت باید در سطح کشور حدود ۱۴۰ چکدم بسازد. بر اساس ارقام منتشر شده ارگان های امارتی تا اکنون از سوی وزارت های مربوط در ولایات مختلف کشور حدود ۳۲۷ چکدم احداث گردیده است. وزارت زراعت آبیاری و مالداری میگوید تطبیق پروژه های آبیاری در ۱۱ ولایت به هزینه مجموعی مبلغ ۵۰ میلیون افغانی جریان دارد که با بهره برداری این پروژه ها موازی ۶۷۸۰ هکتار زمین تحت پوشش آبیاری قرار خواهد گرفت. مسؤلین در این وزارت میگوید، اعمار ۱۳۸ چکدم در ۱۰ ولایت به منظور تقویت آب های زیرزمینی جریان داشته که عنقریب تکمیل و به بهره برداری سپرده می شود. در همین حال وزارت آب و انرژی نیز کار ساخت ۱۴۰ چکدم در کشور تکمیل کرده است. مسؤلین در این وزارت گفته که به زودی کار ساخت چهار بند بزرگ در ولایت‌های تخار، هرات، بغلان و غزنی را آغاز خواهد کرد. از سوی دیگر وزارت آب و انرژی میگوید طی یک سال اخیر، کار تطبیق ۱۴۰ بند کوچک آبی آغاز شده که از این میان ۱۱۷ پروژه تکمیل شده است.
شماری از چکدم‌های که از سوی وزارت آب و انرژی اعمارگردیده قرار ذیل است:
- ۲۵ بند کوچک ذخیروی در ولایت پکتیکا به ارزش ۷۵ میلیون افغانی؛
- ۱۹ چکدم، یک بند ذخیروی و یک کانال در ولایت خوست؛
- ۱۲ چکدم در ۱۲ ولسوالی غور به ارزش حدود ۵۰ میلیون افغانی؛
- ۱۰ چکدم و یک بند ذخیروی آب در ولایت سمنگان به ارزش بیش از ۸۲ میلیون افغانی؛
- ۸ چکدم در ولایت لوگر به ارزش نزدیک به ۱۸ میلیون افغانی؛
- ۵ چکدم در ولایت میدان وردگ به ارزش ۱۷ مییلون افغانی؛
- یک چکدم در ولسوالی گذره ولایت هرات؛
- یک چکدم در ولایت تخار؛
- یک چکدم در ولسوالی گلدره ولایت کابل به ارزش ۲ میلیون افغانی.
همچنین در شماری از ولایات کار ساخت ۷۲ چکدم از سوی وزارت احیا و انکشاف دهات جریان دارد. بر اساس معلومات این وزارت این چکدم‌ها در ولایات کندز، بغلان، پکتیا، نیمروز، فراه، بادغیس، بلخ و سرپل احداث میگردد.
چکدم های که از سوی وزارت انکشاف دهات ساخته میشود:
- ۱۹ چکدم در ۱۹ ولسوالی هرات به ارزش بیش از ۶۰ میلیون افغانی؛
- ۱۱ چکدم در ولایت فراه به ارزش ۲۴ میلیون افغانی؛
- ۱۰ چکدم در ولایت بلخ به ارزش بیش از ۴۰ میلیون افغانی؛
- ۹ چکدم در ولایت ۹ ولسوالی بادغیس به ارزش بیش از ۳۲ میلیون افغانی؛
- ۹ چیکدم در شش ولسوالی ولایت کنندز؛
- ۶ چکدم در ولایت سرپل به ارزش بیش از ۳۷ میلیون افغانی؛
- ۳ چکدم در ولایت بغلان به ارزش بیش از ۴۰ میلیون افغانی؛
- ۳ چکدم در ولایت پکتیا به ارزش بیش از ۴۰ میلیون افغانی؛
- ۲ چکدم در ولایت نیمروز به ارزش بیش از ۱۵ میلیون افغانی.
فواید چکدم‌ها
چکدم‌ها بند های کوچک آب باران یا آب‌های جاری را در خود جمع کرده و این آب به مرور زمان برای موارد مختلف زراعتی مورد استفاده است. در مناطق روستایی که به سیستم‌های پیشرفته آبرسانی دسترسی ندارند، این بندها می‌توانند در تآمین آب مورد نیاز کمک کند. از آنجا که بند های کوچک معمولاً برای جمع‌آوری آب‌های سطحی به کار می‌روند، نقش آنها در جلوگیری از هدر رفتن آن بسیار حیاتی است. در زراعت، بندهای کوچک به عنوان منابع آب برای آبیاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. این بندها به دهاقین اجازه می‌دهند که به طور مستقل به جان منابع آب زیر زمینی، که اغلب پر هزینه و زمان‌بر است از آب سطحی استفاده کنند. همچنین، آنان می‌توانند با تأمین آب در زمان‌های خشکسالی، موجب افزایش پایداری زراعت و جلوگیری از کاهش شدید تولید محصولات شوند. فرسایش خاک یکی از مشکلات عمده در زمین‌های زراعتی و مناطق کوهستانی است. بند های کوچک با کاهش سرعت جریان آب و جذب آب باران، به جلوگیری از فرسایش کمک می‌کنند. این امر به حفظ کیفیت خاک و افزایش حاصلخیزی آن در مناطق زراعتی منجر میشود. بندهای کوچک با ذخیره‌سازی آب و جلوگیری از جریان سریع آن موجب نفوذ آب به لایه‌های زیرین خاک میشود که به احیای ذخیره آب زیرزمینی کمک می‌کند. در مناطقی که آب زیرزمینی در حال کاهش است، بندهای کوچک می‌توانند به عنوان یک راه‌حل مؤثر برای جبران این کاهش عمل کنند. در زمان بارش‌های شدید، این بندها آب اضافی را ذخیره کرده و از جاری شدن سیلاب به مناطق پایینتر جلوگیری می‌کنند. این نقش در مناطقی که به طور مداوم با سیلاب مواجه‌اند، بسیار حیاتی است و میتواند خسارات ناشی از سیل را به طور چشمگیری کاهش دهد. بندهای کوچک می‌توانند محیط‌های جدید برای نباتات و بوته‌های مختلف و حیوانات ایجاد کرده و به بهبود محیط زیست محیطی نیز کمک کند. همچنان این بندها به عنوان نقاط تجمع آب می‌توانند مکان‌های مناسبی برای زندگی پرندگان، ماهی و دیگر حیوانات باشند. در کنار این همه در ساخت و ساز این بندها به شماری زیاد از افراد زمینه کار مساعد میگردد.
نتیجه‌گیری
بند های کوچک در مدیریت پایدار منابع آب به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک نقش بسیار مهم ایفا می‌کنند. این بندها به کاهش هدر رفتن آب، جلوگیری از فرسایش خاک، احیای ذخیره های آب زیرزمینی و مدیریت سیلاب‌ها کمک می‌کنند. همچنین با افزایش ذخیره آب برای مصارف زراعتی و دیگر بخشها به بهبود زندگی مردم مناطق روستایی کمک می‌کنند. از این رو، گسترش استفاده از بندهای کوچک به عنوان یک استراتیژی موثر در مدیریت منابع آب باید در برنامه‌های توسعه‌ای کشورها مورد توجه قرار گیرد. با در نظرداشت منابع بزرگ آبی کشور، حکومت ها باید برای مدیریت آب برنامه‌های روشن تطبیق کند و اگر حکومت قادر به ساخت بندهای بزرگ نباشد باید برای ساخت بندهای کوچک و متوسط روی رودخانه‌ها کار کند. امارت اسلامی افغانستان باید به سیاست‌های کلان اقتصادی بیشتر اولویت دهد و برای ساخت بند های آبگردان، سرمایه‌‌ی بیشتری را اختصاص دهد؛ البته در این مورد به سرمایه‌گذاری‌های سکتور خصوصی نیز نیاز است. همچنان برای کاهش بحران کم‌آبی در سال‌های آینده و برای مدیریت بهتر آب، نیاز است در سیستم های آبیاری در کشور نیز تغییرات در نظر گرفته شود تا از ضایع شدن آب بیشتر جلوگری صورت بگیرد.