اهمیت بند برق کجکی و مدیریت آب افغانستان

نویسنده: سیف الدین احمدی

مقدمه

برق یکی از مهم‌ترین انرژی‌های پاک است که بر اقتصاد کشورها از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد. برعلاوه برق در رونق اقتصادی و شگوفایی کشورها نقش اساسی دارد. چنانچه در صورتی کافی بودن میزان برق در دسترس کشورها رشد اقتصادیی که منجر به ثبات سیاسی می‌شود را رقم خواهد زد. در اوضاع کنونی جهان اگر بر رقابت میان قدرت‌ها به ویژه کشورهای بزرگ نگریسته شود، بحث تسلط بر منابع انرژی و یا دست‌رسی به آن یکی از مهم‌ترین اولویت کشورها را تشکیل می‌دهد. به همین دلیل در حال حاضر انرژی اگر از حادترین موضوعات روز نباشد، بدون شک یکی از اصلی‌ترین مسأله در روابط میان کشورهای جهان به شمار می‌رود.  آب در کنار این‌که برای تولید انرژی برق یک منبع طبیعی و پاک محسوب می‌شود. از این‌رو انرژی تولید شده از آب در میان منابع مختلف از جمله آفتاب، باد، ذغال سنگ و نیروی هستوی از پاک‌ترین منبع محسوب می‌گردد. از این‌که برق جزء اصلی پیشرفت کنونی بشر به شمار می‌رود به همین خاطر بیشترین وسایل و امکاناتی که هر روزه از آن‌ها استفاده می‌شود بدون برق کارا واقع نخواهد شد. در کشورهای پیشرفته تقریباً اکثریت فعالیت‌ها چه در خانه، مشاغل، صنایع دولتی، خصوصی و کمپنی‌ها با برق انجام می‌شود. در واقع موارد کاربرد برق بسیار گسترده می‌باشد. چنانچه کیفیت زندگی و پیشرفت اقتصادی با برخوردار بودن از برق رابطه دارد. به همین خاطر برق يکی از نيازهای اساسي زندگی بشر است که بدون آن پيشرفت‌هاي کنونی در عرصه‌‌ای تکنالوژی، ايجاد فابريکه‌های بزرگ صنعتی و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی بوجود نمی‌آمد. اما با تأسف در افغانستان هنوز هم بسیاری از مردم و بسیاری از مناطق از نعمت و مزایایی برق محروم هستند، باوجود این‌که میلیاردها دالر در این عرصه مصرف شده است.¹ در حالی که افغانستان از لحاظ آب دارای منابع سرشار طبیعی است، اما به دلیل نبود یک استراتژی منظم و مهم‌تر از آن نبود اراده‌ای سیاسی به ویژه در بیست سال پسین، این کشور هم از لحاظ تولید برق و هم از لحاظ محصولات زراعتی و مواد غذایی به یک کشور کاملاً مصرفی و وارداتی تبدیل شده است. این در حالیست که شرایط برای ساخت بندهای تولید برق و آبیاری زمین‌های زراعتی برای شگوفایی و رشد اقتصادی در مسیر دریاهای خروشان این کشور مساعد می‌باشد.

اهمیت منابع آبی افغانستان برای تولید برق

افغانستان کشور کوهستانی می‌باشد، کوه‌ها و دره‌های آن سرشار از آب‌های شرین و چشمه‌سارها می‌باشد. بنابر شیب زمین بیشترین آب‌های سطحی آن به کشورهای همسایه از جمله ایران و پاکستان می‌ریزد. در افغانستان به دلیل عدم استفاده از تکنالوژی جهت مهار و مدیریت آب‌های سطحی و نیز عدم توجه به زیرساخت‌ها از جمله ساخت بندها از یک سو آب‌های سطحی آن به کشورهای دیگر سرازیر می‌شود و از سوی دیگر بسیاری از ولایات در فصل تابستان و اواخر بهار با کمبود آب مواجه می‌گردد. این مسأله به ویژه در خشکسالی‌های پسین باعث کاهش محصولات زراعتی برای دهاقین شده است. فهم درست از وضعیت آب‌های جاری و زیرزمینی افغانستان ایجاب می‌کند که حکومت‌های قبلی برنامه‌های مهم و عملی را برای مدیریت آب روی دست می‌گرفتند تا با این همه منابع سرشار آبی که احتمالاً در آینده جنگ کشورها بر سر آب صورت خواهد گرفت، از آن بهره‌برداری درست می‌کرد. یکی از چالش‌های اصلی به ویژه در دو هه‌ای گذشته افزون بر عدم استفاده از آب برای تولید برق و آبیاری زمین‌های زراعتی عدم توجه به مسایل زیربنایی از جمله مدیریت آب بود. چنانچه در یکی از اعلامیه‌های آمده است، «افغانستان برای رفع نیازمندی برق سالانه‌اش از ایران، اوزبیکستان، ترکمنستان و تاجیکستان حدود 270 تا  320میلیون دالر پرداخت می‌نماید.² اما اعمار زیر ساخت‌ها به ویژه توجه به بندها و مدیریت آب‌های افغانستان از اولویت‌های امارت اسلامی به شمار می‌رود. از این‌که اقتصاد افغانستان بیشتر متکی به زراعت و مالداری است، کاهش بارندگی‌ها و نیز عدم توجه به مدیریت آب، در واقع پایه‌های اساسی اقتصاد این کشور را آسیب رسانیده است. چنانچه در سال‌های پسین به ویژه در شهر پر جمعیت کابل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شرایط سختی را برای مردم بوجود آورده است. از این‌رو توجه به زیر ساخت‌ها از جمله اعمار بندها از یک سو نیازمندی‌های مردم را از نگاه تولید برق مرفوع می‌سازد و از سوی دیگر در آبیاری زمین‌های زراعتی و همچنان مدیریت آب کمک می‌کند. چنانچه افتتاح فاز دوم بند برق کجکی واقع در ولایت هلمند از یک طرف مشکل کمبود برق در ولایات جنوبی را مرفوع می‌سازد و از طرف دیگر هزاران هکتار زمین‌های زراعتی را آبیاری می‌کند. این مسأله در افزایش محصولات زراعتی و نیز مساعد شدن زمینه کار برای هزاران تن به شکل مستقیم و غیرمستقیم مؤثر واقع شده است.

اهمیت بند برق کجکی و مدیریت آب

بند برق کجکی برای نخستین بار در سال 1332 هجری شمسی و در زمان حکومت محمد ظاهر شاه ساخته شد. اما پس از حمله‌ای اتحاد جماهیر شوروی به افغانستان و بحران پس از آن کار این بند نیمه‌کاره باقی ماند. بند کجکی از بزرگ‌ترین بندهای آبی افغانستان است که بر بالای دریایی هیرمند ساخته شده است. قبل از ساخت آن آب این دریا به طور کامل به کشورهای همسایه ایران و پاکستان سرازیر می‌شد. بند کجکی و همچنان بند کمال خان از دو بند اصلی برق آبی در افغانستان می‌باشد که بر روی دریایی هیرمند ساخته شده است. این دو بند از پروژه‌های مهم و زیربنایی است که به باور بسیاری از کارشناسان، بر ثبات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در افغانستان تاثیر مستقیم دارد. اما اهمیت بند کجکی بر اقتصاد افغانستان بخاطر تولید برق و نیز آبیاری هزاران هکتار از زمین‌های زراعتی بسیار مهم است. افغانستان کشور وارد کننده‌ای تکنالوژی، برق، محصولات زراعتی و مواد غذایی از کشورها به ویژه کشورهای همسایه می‌باشد. ساخت این گونه بندها می‌تواند از یک سو در بخش تولید برق مؤثر واقع شود و از سوی دیگر با افزایش زمین‌های زراعتی تولید محصولات زراعتی افزایش خواهد یافت. برعلاوه مدیریت آب یکی از مهم‌ترین نتایج آن خواهد بود. این نکته را نباید فراموش کرد که مدیریت آب‌های سطحی افغانستان به ویژه در خشکسالی‌های پسین از اهم برنامه‌های حکومت باشد که به این مسأله به ویژه پس از روی کار آمدن امارت اسلامی توجه زیادی صورت گرفته است که «از این طریق هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم برای شهروندان کشور به‌خصوص زون غرب ایجاد خواهند شد. این کار می‌تواند اقتصاد افغانستان را از حالت مصرفی به یک اقتصاد خودکفا به ویژه در تولید محصولات زراعتی سوق دهد. همچنان دشت‌های سوزان و هزاران هکتار زمین بایر و غیر قابل کشت را که تحت آب‌ریز بند کجکی قرار دارد به زمین‌های حاصل‌خیز مبدل می‌کند.»³ شماری از آگاهان اقتصاد با درنظر داشت اهمیت پروژه‌های انکشافی می‌گویند: «بند برق کجکی یکی از بندهای مهم برای تأمین انرژی برق و آب برای کشت در ولایت‌های جنوب به شمارمی‌رود. عملی شدن پروژه‌های بزرگ بندسازی گذشته از ایجاد جای کار برای مردم در محل، برای مدیریت آب روان کشور بسیار مهم هستند.»⁴

به همین دلیل توجه به ساخت و بهره‌برداری بند برق کجکی و سایر بندهای دیگر برای مدیریت آب به ویژه به دلیل نیازمند بودن کشورها به این منبع حیاتی از اهمیت زیادی برخوردار است. افغانستان دارای منابع آب فراوان و از ظرفیت بالقوه‌ای آب برخوردار می‌باشد که با مدیریت آن از یک سو می‌توان نیاز برق مورد ضرورت را برآورده ساخت و از سوی دیگر می‌توان به نیازمندی تولید کالاهای زراعتی تا حدی مرفوع ساخت. در کنار آن وضعیت محیط زیست به ویژه در این مناطق بهبود خواهد یافت. در کل فرصت‌های زیادی اقتصادی با استفاده از افزایش تولید برق از منابع آبی افغانستان وجود دارد.

ظرفیت تولید برق، آبیاری و ذخیره آب بند برق کجکی

بند برق کجکی یکی از دو بند اصلی برق آبی افغانستان به شمار می‌رود. کار ساخت این بند نخستین بار در سال 1332هجری شمسی آغاز و اولین توربین تولید برق آن در سال 1351 و توربین دومی آن در سال 1353 نصب گردید. اما پس از سال‌ها توقف در اثر بحران‌های گذشته، سومین توربین آن در سال‌های اخیر فعال شد که ظرفیت تولید برق این بند به 51 میگاوات می‌رسید. اما پس از پیروزی امارت اسلامی با افتتاح فاز دوم بند برق کجکی توسط الحاج ملا عبدالغنی برادر آخند معاون اقتصادی ریاست‌الوزراء به تاریخ 5 اسد 1401، ظرفیت این بند از 51 میگاوات به 151 میگاوات برق افزایش یافت. پروژه اعمار فاز دوم بند برق کجکی به مدل مشارکت (اعمار، بهره‌برداری و انتقال) توسط شرکت ساختمانی 77 ترکی ساخته شده است. قرارداد خرید برق این پروژه میان «د افغانستان برشنا شرکت» و «شرکت ساختمانی 77 ترکی» در 5 مارچ سال 2018م امضاء گردید. مطابق این قرارداد دستگاه قبلی تولید برق به ظرفیت 51 میگاوات به شرکت متذکره انتقال و شرکت ترکی بالای اعمار و نصب دستگاه جدید تولید برق به ظرفیت 100 میگاوات -به شمول اعمار ساختمان پرچاوی جدید و نصب دروازه‌های جدید کنترولی بند بدون تغییر در قیمت تعرفه و زمان آن- سرمایه‌گذاری نماید. مسوولیت بهره‌برداری پروژه بعد از تاریخ نصب و آغاز فعالیت توربین اول دستگاه جدید الی 20 سال بر دوش شرکت 77 ترکی می‌باشد، و در ختم قرارداد مالکیت پروژه به دولت افغانستان انتقال داده می‌شود، که مشخصات آن در ذیل بیان می‌گردد.

نام پروژه: ساختمان فاز دوم بند برق کجکی

موقعیت پروژه: ولسوالی کجکی ولایت هلمند

هدف پروژه: تولید 151 میگاوات برق برای ولایت هلمند و ولایات همجوار آن و نیز آبیاری زمین‌های زراعتی.

ظرفیت تولید برق: ظرفیت قبلی 51 میگاوات، و بعد از تکمیل فاز دوم، ظرفیت تولید آن 151 میگاوات برق می‌باشد.

ظرفیت آبیاری بند: ظرفیت آبیاری قبلی حدود 40 هزار هکتار زمین و پس از بهره‌برداری فاز دوم، 256 هزار هکتار زمین‌های زراعتی را آبیاری خواهد کرد.

ظرفیت ذخیره آب: ظرفیت ذخیره قبلی بند 1.87 میلیارد مترمکعب آب و پس از بهره‌برداری فاز دوم، ظرفیت ذخیره آن 2.86 میلیارد مترمکعب آب می‌باشد.

ارتفاع بند: حدود 100 متر می‌باشد.

مؤثریت بند:

• فراهم شدن زمینه کار برای هزاران تن به شکل مستقیم و غیرمستقیم؛
• در ساحات نزدیک بند فابریکات و مراکز تولیدات ایجاد خواهد شد؛
• استفاده مؤثر و مدیریت آب‌های سرشار طبیعی افغانستان.

در کل ظرفیت بند برق کجکی دو برابر بیشتر از ظرفیت بند سلما در ولایت هرات می‌باشد که با بهره‌برداری فاز دوم آن به یکی از بزرگ‌ترین بندهای افغانستان و حتا در منطقه تبدیل شده است.⁵ چنانچه بند سلما ظرفیت تولید 42 میگاوات برق را دارا است و حدود 80 هزار هکتار زمین‌های زراعتی از آن آبیاری می‌شود. اما در مقایسه با بند سلما، بند کجکی ظرفیت تولید 151 میگاوات برق را می‌باشد. همین گونه ظرفیت ذخیره آب بند کجکی چند برابر بیشتر از ظرفیت ذخیره آب بند سلما می‌باشد. قبل از ساخت و اعمار این بند، آب‌های سرشار طبیعی افغانستان به کشور همسایه می‌ریخت.⁶

بخاطری سرازیر شدن آب دریاهای افغانستان به کشورهای همسایه از جمله ایران و پاکستان، دریایی هیرمند که بر فراز آن بند برق کجکی ساخته شده است، بخشی از آب‌های بین‌المللی قرار گرفته و شامل قوانین آب میان کشور ایران و افغانستان شده است. چنانچه پیرامون حق‌آبه دریایی هیرمند میان افغانستان و ایران در  22حوت   1351هجری شمسی توافقنامه‌ی آب به امضاء رسید که برمبنای آن در هر ثانیه 26 مترمکعب آب (معادل 850 میلیون مترمکعب در سال) از دریایی هیرمند به ایران حق‌آبه برسد.⁷ اگرچه مقدار مصرف ایران از این آب در سال‌های پسین بیشتر از مقدار ذکر شده در توافقنامه بود، اما با مدیریت آب می‌توان از یک طرف مقدار آب توافق شده را به کشور همسایه سپرد و از سوی دیگر از این آب می‌توان در عرصه تولید برق و آبیاری زمین‌های زراعتی بهره برد.

اولویتِ زیربناها و تعهد به خوکفایی در عرصه تولید برق

مطابق مطالعاتی انجام شده افغانستان ظرفیت تولید 380 هزار میگاوات برق از منابع آب، آفتاب و باد را دارا است. افغانستان تنها از منابع داخلی ذغال سنگ، ظرفیت تولید حدود 3500 میگاوات برق را دارد. در میان این همه ظرفیت‌ها، افغانستان سالانه حدود 1500 الی 2000 میگاوات برق نیازد دارد که برق مورد نیاز آن تا سال 2032م با بیشترین مصرف 2088 میگاوات و در کمترین مصرف 1714 میگاوات برق می‌باشد. با وجود این همه ظرفیت داخلی و نیز مصارف میلیاردها دالر در این عرصه افغانستان در بیست سال گذشته حدود 80 درصد برق مورد نیازش را از کشورهای همسایه وارد می‌کرد و تنها حدود 20 درصد آن را از منابع مختلف و با مصارف گزاف برای مردم ارائه می‌کرد. و یا خریداری می‌شد و باوجود این همه ظرفیت حدود 20 درصد آن را از منابع داخلی آب، آفتاب، باد و دیزل جنراتورها تولید و با هزینه گزاف به مردم به فروش می‌رسانید. چنانچه اداره قبلی در بیست سال گذشته با وجود میلیاردها دالر مصرف در عرصه تولید برق، حدود 100 میگاوات برق و یا چیزی بیشتر از آن را تولید می‌کرد. اما با آمدن امارت اسلامی و در ظرف یک سال با بهره‌برداری فاز دوم بند برق کجکی 100 میگاوات برق را تولید کرد که ظرفیت مجموعی آن را به 151 میگاوات برق افزایش داد.

افغانستان باوجود این‌که ظرفیت تولید 380 هزار میگاوات برق را دارد، اما در بیست سال گذشته باوجود مصرف بیش از 4 میلیارد دالر مصارف در این عرصه، نه تنها این‌که هیچ گونه کاری در راستای خودکفایی صورت نگرفت، بلکه به دلیل فساد از درک پرداخت مصارف برق از کشورهای همسایه، میلیون‌ها دالر قرضدار می‌باشد. چنانچه افغانستان سالانه 500 تا 600 میگاوات برق از کشورهای همسایه (ایران، تاجیکستان، اوزبیکستان و قزاقستان) وارد می‌کرد که مصارف خرید سالانه آن 280 تا 300 میلیون دالر می‌شد.⁸ باوجود آن اما شهرهای بزرگ از جمله کابل پایتخت در حاکمیت اداره قبلی، به دلیل کمبود برق و استفاده‌ی مردم از ذغال سنگ تصفیه‌ناشده و نیز به دلیل فقر استفاده از پلاستیک و سوختاندن تایرهای موتر به ویژه در فصل زمستان، آلودگی هوا به حدی زیاد بود که منجر به امراض گوناگون می‌شد. در حالی که هر ساله مسوولان وعده‌های زیادی در راستای تولید برق و رفع این معضل برای مردم می‌دادند، اما در عمل هیچ کاری انجام نمی‌شد. برق یکی از نیازهای است که افغانستان با داشتن ظرفیت داخلی لازم می‌تواند در این عرصه به خود کفای برسد. در این صورت می‌توانیم نیازمندی مردم، حکومت، تجار و پارک‌های صنعتی و تولیدی را برآورده سازیم. این مسأله از یک سو منجر به رشد اقتصادی خواهد شد و از سوی دیگر زمینه اشتغال را برای تعداد زیادی از مردم مهیا خواهد ساخت که با چرخش چرخه‌ای اقتصادی زمینه‌های رفاه و آسایش مردم فراهم خواهد شد. اما در دو دهه‌ای گذشته هیچ گونه تلاش در این عرصه صورت نگرفت. نکته‌ی مهمی که در بیست سال گذشته زمانی که بحث اعمار بندها و یا بازسازی و نوسازی آن‌ها مطرح می‌شد، نخستین چیزی که در اولویت کاری قرار می‌گرفت مسأله‌ای تامین امنیت بود. اما با آمدن امارت اسلامی این معضل بزرگ از میان برداشته شده است. به همین خاطر پس از تامین امنیت سرتاسری یکی از اولویت‌های امارت اسلامی توجه به زیرساخت‌ها می‌باشد. چنانچه با تلاش‌های شبانه‌روزی مسوولین و توجه رهبری، فاز دوم بند کجکی با ظرفیت تولید 100 میگاوارت برق که در بیست سال گذشته سابقه نداشت، به بهره‌برداری سپرده شد. بند کجکی منفعت‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی زیادی را نصیب افغانستان خواهد کرد. در واقع بند برق کجکی در بخش تأمین برق و آبیاری هزاران هکتار زمین‌های زراعتی یکی از بزرگ‌ترین بند در کشور به شمار می‌رود. با کوتاه شدن دست‌های خارجی از پروژه‌های زیربنایی، فساد و حیف و میل کردن میلیون‌ها دالر پول از پروژه‌های انکشافی و نیز فساد در ادارات حکومتی که یکی از اصلی‌ترین موانع صد راه رسیدن به خودکفایی در عرصه تولید برق و رشد اقتصادی بود یک‌سره از میان رفته است. این‌ها از موانع اند که با از میان برداشتن آن‌ها می‌توان به سوی تولید برق فراوان از منابع داخلی، افزایش تولید محصولات زراعتی و مدیریت آب و استفاده از آن بزرگ‌ترین گام‌ها را برداشت.

نتیجه‌گیری

ساخت و اعمار بندهای آبی در کنار تولید برق و آبیاری هزاران هکتار زمین‌های زراعتی می‌تواند در مدیریت آب و نیز مساعد ساختن زمینه کار برای مردم و در نهایت بر رونق اقتصادی کشور کمک کند. طبق آمار وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، افغانستان دارای 9.61 میلیون هکتار زمین قابل کشت می‌باشد که به دلیل نبود آب کافی، فقط از نیمی آن‌ استقاده می‌شود. با اعمار بند در کنار این‌که تولیدات و محصولات زراعتی را می‌توان افزایش داد، در کاهش بیکاری به ویژه در روستاهای افغانستان که بیشتر متکی به زراعت و مالداری می‌باشد، می‌تواند کمک کند. یکی از مسایل مهمی که در نتیجه‌ی ساخت بندها بدست میآید مدیریت آب می‌باشد. در حال حاضر قیمت هر مترمکعب آب در بازارهای جهانی حداقل 1.5 دالر است. افغانستان با فروش ۵۰ میلیارد مترمکعب آبی که دارد، سالانه ۷۵ میلیارد دالر درآمد کسب خواهد کرد.⁹ در صورت تولید برق به شکل گسترده از منابع داخلی، سالانه میلیون‌ها دالر از طریق فروش برق بدست خواهد آمد که این مسأله بر رونق اقتصادی و رفاه در جامعه رابطه مستقیم دارد. برعلاوه درآمد سالانه حکومت را افزایش خواهد داد. در دو دهه‌ای گذشته باوجود این‌که میلیاردها دالر صرف پروژه‌های شد که تولید برق را افزایش می‌داد و یا صرفِ خرید برق از کشورهای همسایه گردید، اما در پایان کار بیش از 80 درصد برق مورد نیاز افغانستان از کشورهای همسایه خریداری می‌شد. این در واقع دامنه‌ای همان پالیسی وابسته‌سازی و یا وابسته نگهداشتن افغانستان به برقِ کشورهای همسایه در اداره قبلی بود که از سوی کشورهای تمویل‌کننده روی دست گرفته شده بود؛ اما با حاکمیت امارت اسلامی همه این دسایس خنثا گردید. امارت اسلامی افغانستان با اولویت قراردادن پروژه‌های زیربنایی از جمله اعمار و باسازی بندهای برق جهت افزایش میزان تولید برق از منابع داخلی، آبیاری زمین‌های زراعتی و نیز مدیریت آب به این مسأله توجه جدی دارد. این مسأله از یک سو منجر به رونق اقتصادی و نیز افزایش تولیدات زراعتی خواهد شد و از سوی دیگر منجر به ایجاد کار و زمینه اشتغال به هزارها تن می‌شود. چنانچه تلاش برای بهره‌برداری فاز دوم بند برق کجکی به عنوان بزرگ‌ترین بند برق در کشور و نیز تلاش جدی برای بهره‌برداری کانال آبی قوش‌تیپه به عنوان بزرگ‌ترین پروژه آبی در افغانستان که در ظرف یک ثانیه حدود 650 متر مکعب آب را از دریای آمو به دشت‌های فراخ ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب در شمال افغانستان انتقال می‌دهد همه نشاندهنده‌ای داشتن اراده‌ی قوی به این مسایل مهم می‌باشد. این در واقع رویای رونق اقتصادی را به واقعیت مبدل خواهد کرد که قبل از این نمونه‌ای واقعی آن در افتتاح فاز دوم بند برق کجکی رونما گردید.

منابع:

https://www.sigar.mil/quarterlyreports/dari/index.aspx?SSR=6&SubSSR=26&WP=Overvie

https://csrskabul.com/?p=7203

https://bit.ly/3UcJaOU

https://bit.ly/3qEEqnv

https://bit.ly/3qHCqLo

https://atis.af/kajaki-dam/

https://www.bbc.com/persian/afghanistan-55915260

http://www.jomhornews.com/fa/news/112455/

https://8am.af/impact-of-dams-on-afghanistan-development/

 

نوت: مسؤولیت مقاله به نویسند‌ه آن بر می ګردد. استفاده از مقاله با ذکر مآخذ مجاز است.